“Bầu ơi thương lấy bí cùng, tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn” nói như thế để ẩn dụ, ám chỉ về cách sống của người đời chứ thật ra cây bí không leo ở giàn thì có thể bò dưới đất. Nó thích nghi bất cứ nơi đâu cũng như triết lý nhà nho: Gặp cảnh ngộ nào cũng lấy an vui làm trọng để lập thân. Cây bí ngô mọc ở đất nào cũng được.

Bí ngô ở Huế gọi là bí đỏ. Có nhiều loại: bí bò, bí rợ, bí miền núi. “Đại nam nhất thống chí” viết chỉ ba dòng: “Bí ngô gọi là Nam qua, ngoài vỏ có khía ra, trong thịt vàng, không ăn sống được, khi ăn gọt vỏ bỏ hột đi vị như củ mài có thể bổ trung ích khí”… Ngoài ra có thể viết thêm viết thêm như sau: có thể ăn sống được nhưng không ngon, hạt phơi khô rang chín dùng để trị bệnh giun sán. Đọt cây, chồi nhánh, hoa búp non đem nấu canh, xào, luộc đều ngon cả...

Ngày nay nông dân cải tạo vườn tạp chuyển đổi cây trồng vật nuôi nên có xu hướng trồng bí ngô không cho leo trên giàn nữa vì giàn hẹp bí bò chưa thoả sức, tốn công và tre nứa làm giàn, còn lo chống đỡ khi mưa bão, quả bí phải dùng dây chằng treo lên, tuy có to nhưng một giàn chỉ dăm ba quả; còn như cho nó bò mặt đất – bờ rào, bờ dậu thì cây bí mọc mạnh; quả tuy nhỏ nhưng nhiều và thu hoạch được đọt, nhánh bí. Nhánh cắt đến đâu nó mọc thêm rễ bò lan đến đó dàn trải khắp nơi cho hoa cho quả trúng mùa và ngay cả trái vụ.

Quả bí ngô có hai lần vỏ, vỏ ngoài xanh bạc lốm đốm trắng dày cứng, vỏ trong xanh mỏng mềm thịt vàng đậm chắc hạt dẹp, hoa vàng, thân lá có lông nhám... Người ta ăn quả bí ngô bằng cách luộc chín ăn với muối vừng nấu với đậu xanh sền sệt như cháo. Nhưng đặc biệt là ăn đọt, nhánh còn non, hoa và quả bí mới rụng cuống, luộc chấm với tôm kho đánh nước ruốc, hoặc nhồi thịt chiên hay dồi nấm, đậu, xào ăn rất ngon.

Từ món ăn dân dã biến thành món ăn ở các “thế gia vọng tộc” lúc nào không rõ. “Chả hoa bí” là món ăn rất hiếm, ít khi được ăn nhưng đã ăn rồi thì nhớ mãi... Ở Huế còn lưu truyền một bài thơ cổ về món ăn này:

“Hoa bí vàng vườn ai hé nụ

Tiết mùa xuân còn tụ sương mai

Hái chọn hoa búp lưu giàn hoa nở

Tước vỏ, xoi tim, giữ cuống dài

Nước sôi, thêm muối chao hoa nhé!

Sắp để rổ kia ráo đợi chờ

Tôm tươi lột nõn thêm bóng mỡ

Quết nhuyễn mịn màng ướp vị thơm

Phận tròn hoa bí căng sức sống

Từng nụ hoa vàng thật đáng yêu

Ngòi đỏ trứng đánh cho thật nhuyễn

Nhúng bí vào ướt đẫm cành hoa

Chảo dầu lóng lánh chiên vàng rụm

Sắp dĩa dọn mời chấm mắm ngon

Mùa Xuân đến Huế ăn hoa bí

Hương của hoa Xuân ngập cả lòng”.

Đó là cách ăn, cách nấu của các bà các cô ở chốn cung đình. Còn ở nơi dân dã thì thấm đẫm vị mặn của mồ hôi vị cay của nắng hạn mưa sa, vị bùi bùi của cuộc sống đầy lạc quan yêu đời. Món đọt, nhánh bí nụ bí luộc, chấm mắm ruốc, nấu canh với tôm, cua đồng thì không có gì ngon hơn:

“Vườn ai cây bí hoa vàng

Cây bầu hoa trắng nụ cà, tầm xuân”

...Nhất là trong ba ngày Tết:

“Bí ngô ươm nụ chờ ai đó

Vị Huế ngày xưa vương tới nay”…

NGUYỄN CẢNG