NGUYỄN THÚC CHUYÊN

Phan Sĩ Ngạc, người xã Võ Liệt, huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An đỗ Cử nhân năm Giáp Ngọ (1894) lúc 34 tuổi, làm đến chức Tri phủ, cáo về. Hai chữ “cáo về” ghi trong sách “Quốc triều Hương Khoa lục” của cụ Cao Xuân Dục là để “giản lược vấn đề”, chứ thực ra có một số tình tiết xoay quanh hai chữ này, mà theo tôi có thể hậu duệ của ông Phan Sĩ Ngạc chưa hề biết cụ thể.

Thời ông làm Tri phủ “cáo về” là ở phủ Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa. Cũng trong thời gian này, ở phủ Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa có tiến sĩ Trần Quý Cáp đang giữ chức Giáo thọ, một chức quan phụ trách ngành giáo dục. Đứng về hàng quan lại thì Tri phủ cao hơn Giáo thọ, nhưng xét về học vị thì Trần Quý Cáp là bậc thầy của Phan Sĩ Ngạc, dù không phải là môn sinh. Trần Quý Cáp là một trong số 40 tiến sĩ và phó bảng dưới triều Nguyễn chưa có học vị cử nhân, được triều đình đặc cách cho dự thi Hội và thi Đình. Ông đỗ tiến sĩ năm Giáp Thìn (1904). Trần Quý Cáp tham gia tích cực phong trào Duy Tân - Đông Du do cụ Phan Bội Châu khởi xướng ngay từ đầu. Ông được các sĩ phu kính trọng, xem như là “lãnh tụ trong nhóm tân học” ở miền Nam Trung bộ. Năm 1908, phong trào Duy Tân dâng cao rầm rộ. Thực dân Pháp hoảng sợ, chúng ra lệnh khủng bố trắng. Trần Quý Cáp bị chúng kết án tử hình vì tội “mưu phản” (!) Nơi thụ hình chí sĩ Trần Quý Cáp là bãi sông Cạn, làng Phú Ân, bên cầu Phước Thạnh, huyện Phước Điền, thuộc phủ Diên Khánh. Đây là địa hạt do Phan Sĩ Ngạc nhận chức Tri phủ. Với tấm lòng nhân hậu và kính trọng một chí sĩ bậc thầy chết vì dân vì nước, Phan Sĩ Ngạc đã nhờ một người thân tín lo sắm sửa lễ vật mai táng chu đáo liệt sĩ Trần Quý Cáp, đồng thời cử người trông nom ngôi mộ, hương khói quanh năm, chờ thân nhân liệt sĩ từ Quảng Nam vào Diên Khánh nhận và bốc hài cốt đem về quê mai táng. Về sau có kẻ hèn mọn đem việc làm nhân nghĩa của Phan Sĩ Ngạc tâng công với thực dân Pháp. Vì lẽ đó ông bị cách chức “cáo về”, thanh thản làm một “ẩn sĩ vô danh” tại quê nhà cho đến khi qua đời *.

N.T.C