NGUYỄN THỊ HOA PHƯỢNG
Trường THPT Hai Bà Trưng

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Hiện nay, vấn đề đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) nói chung và PPDH môn giáo dục công dân (GDCD) nói riêng đang được bàn luận và thực hiện như là một vấn đề cấp bách để nâng cao chất lượng giáo dục và đào tạo.

Khác với các môn khoa học khác, GDCD là một môn học trực tiếp trang bị cho học sinh một cách có hệ thống những tri thức về thế giới quan, tư tưởng chính trị, đạo đức, pháp luật... nhằm góp phần quan trọng vào việc giáo dục học sinh trở thành người công dân có ích cho xã hội. Vì vậy việc đổi mới PPDH môn giáo dục công dân hiện nay được Đảng và Nhà nước đặc biệt quan tâm bởi “Con người là động lực của sự nghiệp xây dựng xã hội mới đồng thời là mục tiêu của Chủ nghĩa xã hội” [Đảng Cộng sản Việt Nam - Văn kiện Hội nghị lần thứ IV BCHTW khóa VII, Hà Nội, NXB CTQG, 1993, tr 19], và bởi “điều đặc biệt đáng lo ngại là một bộ phận học sinh, sinh viên có tình trạng suy thoái đạo đức, mờ nhạt về lý tưởng, theo lối sống thực dụng, thiếu hoài bão lập thân vì tương lai của bản thân, đất nước”. [Đảng Cộng sản Việt Nam - Văn kiện Hội nghị lần thứ II BCHTW khóa VIII, Hà Nội, NXB CTQG, 1997, tr 29].

Vì vậy Đảng ta đã chủ trương: “Tăng cường giáo dục công dân, giáo dục tư tưởng đạo đức, lòng yêu nước, chủ nghĩa Mác - Lê nin, đưa việc giảng dạy tư tưởng Hồ Chí Minh vào nhà trường phù hợp với lứa tuổi và từng bậc học”; “đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục - đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện tư duy sáng tạo của người học, nâng cao năng lực tự học của học sinh”. Đồng thời chỉ thị số 30/ 1998 của Bộ trưởng Bộ GD - ĐT cũng đã chỉ rõ: “Môn GDCD ở các trường THPT có vị trí hàng đầu trong việc định hướng phát triển nhân cách của học sinh”.

Phải nói rằng phương pháp chủ đạo để rèn luyện nhân cách cho học sinh trong giảng dạy môn GDCD là phải thông qua việc thực hành của các em. Hơn bất cứ môn học nào, GDCD là môn học không chỉ đo bằng điểm số mà còn phải bằng chứng thực, kiểm tra bằng hành vi, điều đó thể hiện rõ trong quá trình tích cực, tự giác học tập của học sinh. Nếu rèn luyện cho học sinh có được phương pháp, tinh thần tự học, tự rèn luyện thì sẽ tạo cho học sinh lòng say mê, ham học, khơi dậy nội lực vốn có của bản thân đồng thời giúp học sinh tự rèn luyện những phẩm chất đạo đức, thế giới quan khoa học thông qua nội dung bài học và như vậy kết quả học tập sẽ được nhân lên gấp bội. Nếu rèn luyện cho học sinh có được phương pháp, tinh thần tự học, tự rèn luyện thì sẽ tạo cho học sinh lòng say mê, ham học, khơi dậy nội lực vốn có của bản thân đồng thời giúp học sinh tự rèn luyện những phẩm chất đạo đức, thế giới quan khoa học thông qua nội dung bài học và như vậy kết quả học tập sẽ được nhân lên gấp bội. Để đạt được kết quả đó điều cơ bản và quan trọng là giáo viên phải sử dụng PPDH, cách thức tổ chức dạy học như thế nào để phát huy tính tích cực, tự giác học tập của học sinh.
II. NỘI DUNG

1. Thực trạng và nguyên nhân của những bất cập trong việc dạy và học môn GDCD ở trường trung học hiện nay

1.1. Thực trạng

1.1.1. Đối với công tác giảng dạy của giáo viên

Đổi mới PPDH, từ dạy và học thụ động sang dạy và học tích cực, giáo viên không còn đơn thuần là người truyền đạt kiến thức, mà trở thành người thiết kế, tổ chức, hướng dẫn học sinh chiếm lĩnh nội dung học tập; học sinh không còn là người thụ động ngồi nghe, ghi chép mà trở thành người chủ động, tích cực, sáng tạo trong quá trình học tập.

Đối với các mô hình dạy học mới thì “học” là quá trình kiến tạo, học sinh tìm tòi, khám phá, phát hiện, luyện tập, khai thác và xử lý thông tin... tự hình thành những hiểu biết, năng lực và phẩm chất. Điều đó đòi hỏi người giáo viên phải biết tổ chức, hướng dẫn các hoạt động học tập của học sinh, giáo viên là người gợi mở, xúc tác, động viên, cố vấn, trọng tài... trong các hoạt động tranh luận, thảo luận của học sinh. Do vậy người giáo viên phải có trình độ chuyên môn sâu rộng, có kinh nghiệm, vốn hiểu biết và cả sự nhiệt tình tâm huyết. Tuy nhiên điều đáng lo ngại hiện nay là nhiều giáo viên đã quá quen với cách dạy cũ với sự “thăng hoa” của phương pháp thuyết trình: thầy đọc - trò ghi, học sinh thụ động tiếp thu bài giảng, gây ức chế trong quá trình lĩnh hội tri thức mới, học sinh dễ mệt mỏi và tất nhiên khó có thể phát huy được tính tích cực, sáng tạo của các em. Đa số giáo viên khi được hỏi đều trả lời phương pháp thuyết trình là phương pháp thông dụng nhất, được sử dụng nhiều nhất. Các phương pháp được coi là hiện đại như: Thảo luận nhóm, phương pháp dự án... hầu như rất ít sử dụng bởi giáo viên sẽ tốn nhiều thời gian, công sức cho việc thiết kế, hướng dẫn và đầu tư ...

Rõ ràng việc phát huy tính tích cực, tự giác học tập của học sinh đến mức độ nào phụ thuộc khá lớn vào phương pháp giảng dạy của giáo viên, cụ thể là thông qua khâu thiết kế, tổ chức và hướng dẫn của giáo viên. Trên thực tế, bên cạnh những giáo viên tích cực đổi mới phương pháp dạy học thì vẫn có nhiều giáo viên không muốn đổi mới hoặc cũng dạy theo hướng đổi mới nhưng còn mang nặng tính hình thức, đối phó... Thậm chí nhiều giáo viên cho rằng: Việc phát huy tính tích cực của học sinh ở môn GDCD còn hạn chế là do vị trí của bộ môn ở trường THPT bị xem nhẹ, không phải là môn thi tốt nghiệp, do vậy học sinh không chịu học…

1.1.2. Đối với công tác học tập của học sinh

Bảng 1: Số liệu điều tra mức độ học tập bộ môn GDCD của HS
khối 10 Trường THPT Hai Bà Trưng

Theo kết quả điều tra, thăm dò đối tượng học sinh lớp 10, là khối lớp đầu cấp, bên cạnh một số học sinh thực sự hào hứng, chăm chỉ học tập môn GDCD, thì vẫn có nhiều học sinh chưa thực sự quan tâm và đầu tư cho môn học. Em Tô Thị Thu Thảo - Học sinh lớp 10A2, trường THPT Hai Bà Trưng phát biểu rằng: “Em chỉ học bình thường do có quá nhiều môn học nặng ở khối lớp 10 năm nay, vì vậy em cần rải đều thời gian cho các môn, đặc biệt là các môn học nằm trong ban tự nhiên mà em đã chọn”. Em Văn Thị Thi Thi - học sinh lớp 10A1, trường THPT Hai Bà Trưng lại cho rằng: “Em rất thích học môn GDCD, nhất là phần 2 - Công dân với đạo đức, em thấy nội dung rất thực tế, nó cung cấp cho chúng em những kiến thức phong phú về cuộc sống, giáo dục cho chúng em những điều hay lẽ phải… Tuy nhiên em thấy một số bạn vẫn chưa thực sự quan tâm vì cho rằng đây là môn học phụ, không nằm trong các môn thi tốt nghiệp…”

Vì là môn học không thi tốt nghiệp, không thi đại học hay bất kỳ  trường chuyên nghiệp nào, ngay cả Đại học giáo dục chính trị, Cao đẳng GDCD... do vậy mà mức độ đầu tư công sức của học sinh vẫn còn hạn chế, nhất là học sinh khối lớp 12.

Bảng 2: Số liệu điều tra mức độ học tập

bộ môn GDCD của HS khối 12

Đối với khối lớp 12, nội dung chương trình môn GDCD cung cấp trực tiếp cho học sinh những mảng kiến thức rất cần thiết để các em chuẩn bị hành trang vào đời. Thế nhưng, trên thực tế là ở nhiều trường trung học hiện nay, những môn học gắn liền với việc thi tốt nghiệp, tuyển sinh vào các trường chuyên nghiệp thì được học sinh và phụ huynh quan tâm, đầu tư mọi công sức, tập trung mọi khả năng để giành được hiệu quả cao; những môn học không thi, trong đó có môn GDCD, thường không được chú ý đúng mức.

Với cách nhìn nhận không đúng vị trí, vai trò của môn học sẽ dẫn đến cách học không đúng, bên cạnh những học sinh tích cực, tự giác học tập vẫn có nhiều học sinh còn quen với cách học cũ: Thụ động ghi chép và học thuộc sách vở, vẫn còn nhiều em học sinh học lệch, học tủ thậm chí là không học. Và với tinh thần hiểu sai lệch và học đối phó, học lệch, học tủ như vậy sẽ ảnh hưởng đến kiến thức, đạo đức nhân cách và lối sống của các em.

1.2. Nguyên nhân của thực trạng trên

Thực tế thì việc dạy học theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh ở bộ môn GDCD chưa phát huy được hiệu quả cao là do nhiều nguyên nhân, có cả khách quan lẫn chủ quan.

1.2.1. Nguyên nhân khách quan

- Do điều kiện cơ sở vật chất, phương tiện, thiết bị dạy học ở một số trường trung học còn chưa đầy đủ, thiếu đồng bộ

- Do cấu trúc, nội dung, thời lượng của chương trình, SGK còn nặng và nhiều bất cập...

1.2.2. Nguyên nhân chủ quan

- Do ý thức tự giác học tập ở nhiều học sinh chưa cao

- Nhiều học sinh còn quá quen với cách học cũ: thụ động ngồi nghe, ghi chép, học thuộc lòng, học lệch...

- Do thái độ, nhận thức chưa đầy đủ của học sinh, phụ huynh và cả giáo viên về vị trí của bộ môn.

- Do năng lực, trình độ chuyên môn, nghiệp vụ của người giáo viên không được đào tạo đúng chuyên ngành

- Do quá quen với cách dạy cũ, sự thiếu đầu tư, ngại đổi mới của giáo viên...

2. Một số biện pháp nhằm phát huy tính tích cực học tập của học sinh

Chức năng quan trọng bậc nhất của dạy học hiện nay là hình thành cho học sinh năng lực tự phát hiện vấn đề, tìm kiếm và xử lý thông tin, biết đưa ra các giải pháp giải quyết vấn đề, mục đích cơ bản của học tập là “học để hiểu”, để “vận dụng”, để “sáng tạo”. Do vậy không thể giữ mãi lối mòn mà cần phải đổi mới, đa dạng hóa, linh hoạt lựa chọn cách dạy phù hợp với mục đích, nội dung, thời gian, trình độ người học trên tinh thần lấy học sinh làm trung tâm.

2.1. Vai trò của người thầy trong PPDH mới

Khi áp dụng phương pháp dạy học mới, sẽ diễn ra sự chuyển đổi tự nhiên mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh. Bảng so sánh dưới đây cho chúng ta thấy điều đó:

Như vậy, nếu nhìn chưa đầy đủ mối quan hệ giữa thầy và trò trong phương pháp dạy học mới có người sẽ cho rằng vai trò của người thầy bị xóa mờ. Thực ra khi áp dụng phương pháp mới này có thể thấy rõ bên cạnh một hoạt động tích cực của học sinh là một hoạt động tương ứng của người thầy:

- Học sinh tự khám phá, tự nghiên cứu, giáo viên hướng dẫn cung cấp thông tin

- Học sinh tự trả lời, tự khẳng định, giáo viên là trọng tài

- Học sinh hoạt động, tự kiểm tra, tự đánh giá, tự điều chỉnh… giáo viên là người cố vấn…

Chính trong phương pháp mới vai trò của giáo viên được đánh giá cao hơn bao giờ hết với sự đòi hỏi về vốn kiến thức, khả năng tư duy, năng lực tổ chức, điều khiển hoạt động trí tuệ cho học sinh. Điều đó đòi hỏi giáo viên phải không ngừng nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, tự học, tự nghiên cứu để đáp ứng việc dạy học trong thời hiện đại.

2.2. Áp dụng phương pháp dạy học tích cực

Để giáo dục tri thức khoa học, môn GDCD sử dụng các PPDH chung giống các bộ môn khoa học khác trong nhà trường phổ thông như: thuyết trình, đàm thoại, trực quan... Thực hiện dạy và học tích cực không có nghĩa là gạt bỏ các phương pháp dạy học truyền thống. Trong hệ thống các phương pháp dạy học quen thuộc được đào tạo trong các trường sư phạm nước ta từ mấy thập kỷ gần đây cũng đã có nhiều phương pháp tích cực. Nói chung thì các phương pháp thực hành là “tích cực” hơn các phương pháp trực quan, các phương pháp trực quan thì “tích cực” hơn các phương pháp dùng lời…

Đổi mới PPDH, thực hiện dạy và học tích cực cần phải phát triển các phương pháp nghiêng về thực hành, trực quan theo kiểu tìm tòi, phát hiện, sáng tạo… Điều đó đòi hỏi người giáo viên phải biết kế thừa, phát hiện những mặt tích cực của phương pháp dạy học truyền thống đồng thời tiếp thu và vận dụng một số phương pháp dạy học mới phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh và đối tượng học sinh.

Có thể phát huy được tính tích cực đồng thời phù hợp với đặc trưng của bộ môn cũng như điều kiện, hoàn cảnh của hầu hết các trường trung học hiện nay phải kể đến những PPDH như: vấn đáp, phát hiện và giải quyết vấn đề, phương pháp học tập theo nhóm, liên hệ thực tế, điều tra khảo sát, dạy học theo dự án... Đây là những phương pháp được xem là hiện đại, có thể phát huy cao độ tính tích cực, năng động, sáng tạo của học sinh. Tuy nhiên trong quá trình thực hiện các PPDH này, hiệu quả như thế nào còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố: điều kiện cơ sở vật chất, trang thiết bị, khả năng, trình độ của học sinh cũng như năng lực, kinh nghiệm và cả sự nhiệt tình tâm huyết của người giáo viên...

2.3. Tổ chức tốt công tác tự học của học sinh

Phải nói rằng dạy học là sự thống nhất biện chứng giữa dạy và học. Không thể nâng cao hiệu quả của dạy và học bộ môn nếu không coi trọng biện pháp tự học của học sinh. Việc rèn luyện phương pháp tự học không những là biện pháp cơ bản nâng cao hiệu quả học tập mà còn là mục tiêu của đổi mới phương pháp dạy và học.

Trong các phương pháp học tập của học sinh thì cốt lõi là phương pháp tự học. Vì vậy giáo viên cần phải làm cho học sinh ý thức được tầm quan trọng của nhiệm vụ tự học, từ đó tự giác học tập. Việc dạy học bộ môn GDCD phải gắn bó chặt chẽ với thực tiễn cuộc sống như đặc trưng vốn có của nó, do vậy người giáo viên không chỉ tăng cường sử dụng các tình huống, các câu chuyện, hiện tượng thực tế, các vấn đề bức xúc của xã hội để phân tích, đối chiếu, minh họa cho bài giảng mà quan trọng hơn là giáo viên cần phải hướng dẫn cho học sinh tự liên hệ, điều tra, tìm hiểu, phân tích, đánh giá các sự kiện trong đời sống xã hội... Giáo viên phải đặt ra nhiệm vụ cho học sinh, giao công việc cho các em, hướng dẫn các em tự học, tự nghiên cứu, tự chiếm lĩnh tri thức...

Giáo viên có thể hướng dẫn cho học sinh tự học bằng cách đọc tài liệu tham khảo hay SGK trước và sau khi nghe giảng như thế nào, cách giải quyết các loại bài tập trong SGK ra sao, hay thu thập tài liệu từ những trang web nào để phục vụ cho bài học... Giáo viên nên giao nhiệm vụ tự học cho từng học sinh hoặc từng nhóm học sinh. Nhiệm vụ phải cụ thể, rõ ràng, nội dung, mức độ phải phù hợp với năng lực và điều kiện của học sinh.

III. Kết luận

Trên đây là một số phương pháp được ứng dụng trong quá trình dạy học theo tôi có thể phát huy được tính tích cực, tự giác học tập của học sinh trong học tập bộ môn GDCD ở trường phổ thông. Tuy nhiên để phát huy tính tích cực của học sinh còn có nhiều phương pháp khác. Song việc áp dụng các phương pháp này đạt được hiệu quả như thế nào còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố như đã trình bày ở trên.

N.T.HP